(معرفی سند)
یونس پسر میرزا بزرگ که بعد ها بنام میرزا کوچک مشهور شد ، در سال 1298 ه.ق در کوی استاد سرای رشت تولد یافت . پدرش میرزا بزرگ نزد میرزا عبدالوهاب مستوفی که مسئول جمع آوری مالیات رشت بود، به تحریر و انشاء اشتغال داشت . یونس تحصیلات ابتدایی خود را تا سال 1312 ق در مدارس رشت فرا گرفت . سپس به کسب معلومات صرف و نحو و معانی و بیان و منطق و مختصری از فقه و حفوق مشغول شد. وی شعر نیز می سرود.
سیمای میرزا کوچک:وی به نوشته ابراهیم فخرایی در کتاب سردار چنگل ، مردی بود خوش هیکل و قوی و قوی بنیه ، زاغ چشم ،دارای سیمایی متبسم و پیشانی باز . از لحاظ اجتماعی مؤدب و متواضع و خوش برخورد و از جنبه روحی عفیف و با عاطفه و معتقد به فرائض دینی و مؤمن به اصول اخلاقی .میرزا که او را کوچک جنگلی ، میرزا کوچک ویا کوچک خان می نامیدند ،مردی بود ساکت و آرام ، آهسته و سنجیده سخن می گفت ، دلیر و آرمان خواه و شناخت او از مردم وطنش بسیار عاطفی بود .
در طلوع مشروطیت و هنگامی که برخی از علما و مردم تهران تهران به جهت داد خواهی و تحصیل عدالت خانه در آستانه حضرت عبدالعظیم متحصن شده بودند؛ میرزا کوچک نیز در رشت به اتفاق چند نفر از رفقای هم عقیده خود برای همراهی با متحصنین شروع به فعالیت و ابراز همدردی نمود. بعد از صدور فرمان مشروطیت مجلس شورای ملی تشکیل شد و بدنبال آن مجامع و انجمن هایی و شهر های دیگر تشکیل گردید . در رشت با همت میرزا کوچک و جمعی از هم فکرانش و عده ای از طلاب و روحانیون مجمعی با عنوان « انجمن روحانیان ایران» تشکیل شد . به هنگام بمباران مجلس و انحلال انجمن ها ، بسیلری از آزادی خواهان به اطراف متواری ، پنهان و پناهنده شدند. میرزا کوچک خان نیز به قفقاز رفت و بعد از چندی با سرمایه ای از افکار انقلابی و ضد استبدادی که ما حصل حشر و نشر با انقلابیون سوسیالیست باکو و قفقاز بود به وطن بازگشت . میرزاآنگاه که اوضاع مردم ایرا ن ،ضعف دولت ، دخالت های همسایه شمالی در امور کشور بخصوص در ناحیه شمالی و دسیسه هاو بازی های مزورانه همسایه جنوبی را در این هنگامه ها مشاهده نمود به جنگل پناه برد و بیاری همفکرانش نهضتی را سامان داد که هدف آن اخراج نیروهای بیگانه از کشور ،برقرای امنیت و رفع بیعدالتی و حصول استقلال در سطح مملکت و یگانگی مسلمین بود . تصمیمات اساسی در نهضت جنگل بوسیله « هیئت اتحاد اسلام » گرفته میشد . این هیئت مرکب از حدود 27 نفر از روحانیان و شخصیت های سیاسی بود . مراحل در گیری های نهضت جنگل علیه مخالفان و دشمنان شامل چند مرحله می شد . در بخشی که با نیروهای مرکزی درگیر بوده و از حمایت های نیروهای بالشویکی برخوردار بودند . زمانی که در وضعیت مخالفت باحضور نیروهای خارجی اعم از روسی و انگلیسی قرار داشتند و با ایشان می جنگیدند ونیز در حالت سکونت و انتظار با نیروهای داخلی رفتار داشتند . تا زمانی که فشار از هر سو به ایشان وارد شده و با خیانت وهمچنین پراکندگی نیروهای خودی و از بین رفتن بخشی و منفعل شدن بخشی دیگر عملا" میرزا تنها ماند و در میان چنگل و سرما قوای جنگی و سپس قدرت حیاتی خود را از دست داد . در آخر سربریده میرزا اولین هدایای یک حکومت نوپا شد که شالوده حکومت نوین استبدادی را در شکل گسترده تری پی می ریخت . سند حاضردر حاشیه یکی از مراحل نهضت جنگل قرار دارد .
زمانی که دولت مرکزی بسبب بند و بست های انگلیس و روس که سیاست های متفاوتی را در این منطقه و شمال کشور دنبال می نمودند ،تصمیم گرفت که با مذاکراتی با جنگلی ها با ایشان از در مصالحه بر آید تااز غائله ای که با تحریکات و دخالت های انگلیس و روس در امور ایران هر لحظه برافروخته تر می شد جلوگیری نماید . از طرف مشیرالدوله دو هیئت نمایندگی بسوی جنگلی ها فرستاد شدند تا نظرات دولت را به آنان ابلاغ نمایند. یک هیئت با ریاست نصیر السلطنه اعزام شد که از طرف روسها بازداشت گردید . هیئت دوم که با حضور سید عبدالرحیم خلخالی ، سید جلیل اردبیلی و سید مهدی افجه ای بود و همین هیئت است که تقاضای اعزام عبد الحسین شفائی را نمود ،آن هم به سبب سابقه دوستی وی با احسان اله خان در کمیته مجازات . سندی* که در این مقاله معرفی میشود و در مجموعه اسناد سیاسی علی قلی خان انصاری ،مشارالملک ، قرار دارد،اشاره به این مأموریت دارد و گزارشی است که شفائی ظاهرا" به انصاری داده و مختصری به بطور اشاره در مورد وضعیت جنگلی هادرآن هنگام و دخالت های قوای روس و انگلیس در آن منطقه نوشته است و از نظر اماری از افرادی که در خدمت میرزا هستند و نفرات تحت تشکیلات وی اطلاعاتی که می دهد جالب است . بخصوص هنگامی که آمار موجود با تاریخ سند مورد توجه قرار گیرد .
* این سند با شماره 1078 در کتابخانه ملی موجود است.

معرفی سند
قربانت گردم پس از تقدیم ادعیه خالصانه و استحضار سلامتی وجود مقدس خاطر عالی را مصدع می شود. تاکنون تأخیر عرض عریضه عدم اطمینان وصول بعلاوه نمی خواستم توسط هر کس مصدع شده باشم . دراین موقع که قاصد مخصوص عازم طهران بود جسارت را مبادرت نمود امیدوارم همواره وجود محترمت با آقازادگان خودم و اخوان گرامی و سایر اعضاء عائله مقدسه از هر حیث قرین خوشی و نیک بختی بوده عزت و شوکت اقای عزیز خودم با فامیل محترم باقی و بر قرار بوده باشد . ضمنا"از حضور مبارک مستدعی است عرض فدویت مخلص را خدمت حضرت خداوندگاری و اخوان عظام و هر یک از آقایان مخلص که در طهران توقف دارند تبلیغ فرمائید . از تاریخ حرکت از طهران روز دهم به رشت وارد شده پس از نه یا ده روز توقف افق سیاست کنونی تاریک شده آشنایان و رفقا هر یک به گوشه متواری و بنده هم برای ملاقات بعضی از ایشان به انزلی رفته برای امری خواستم به رشت مراجعت نمایم در راه توسط روسها دستگیر مدت ده روز در انزلی محبوس و توسط آقای دکتر سید محمد خان طهرانی و در تحت کفالت ایشان مستخلص شده پس از یکی دو روز ثانیا" از طرف کمیته امر توقیف بنده صادر فورا" فرارا" از انزلی به نرگستان یکی از دهانه های مرداب پیر بازار وارد و از انجا شبانه از وسط پست ها و قوای روسی به خدمت حضرت آقای میرزا روحی فداه رهسپار شده از آن تاریخ تا کنون خدمت حضرت معظم و در آستانه ایشان به دعای دوستان مشغول است - زمانی که آقایان خلخالی واردبیلی وافجه[ای] آمده بودند بر حسب تقاضای ایشان نظر به سابقه با آقای احسان به شهر امده مرگ را در نظر مشاهده کرده مذاکرات اصلاحی مفید فایده نشد - تا ورود ثانوی اردوی قزاق ( تقریبا" ده روز ) به شهر مانده پس از ورود ایشان ثانیا" به جنگل رفته در موقع مراجعت آقایان خلخالی و غیره خواستم به طهران مراجعت نمایم اجازه ندادند لزوما" در قریه [سار] که اقامتگاه حضرت آقای میرزا روحی فداه است ماندم در اواخر شهر صفر المظفر جنگ بین قوای جنگل و بالشویک ها شروع می شود بدین نحو که پس از شکست ثانوی فزاق ها و عقب نشینی ایشان بواسطه آنکه درخط عراق انگلیس عملیاتی نکره و قزاق ها هم به قزوین رفته بودند بالشویک ها توجه خودشان را به تحریک ایرانی ها به سمت جنگل معطوف می دارند مجاهدین هم مجبورا" در مقام مدافعه بر امده قریب یک هزار نفر بالشویک های روسیه و آذربایجان و ایرانیهای مخالف از سه نقطه شفت و پسیخان و هند خاله بطرف جنگل حمله می کنند مدت 4 1 روز جنگ امتداد یافته و به شکست و مغلوبیت و فرار و عقب نشینی مخالفین خاتمه می پذیرد - تلفات مجاهدین مقتول دو نفر مجروح شش شش ولی طرف مقابل بطور حتم شصت الی هفتاد نفر بلکه موافق راپورت های از شهر دویست و پنجاه الی سیصد بوده - مخالفین شکست خود را به جاسوسی جمعی از شهری ها که با مجاهدین هم عقیده بوده ا ند جلوه داده بنابراین ایشان را توقیف می نمایند ولی پس از چند روز استنطاق خلاص می نمایند –تا کنون چندین نفر نماینده از مسکو برای تفتیش و تعیین علت اختلاف آمده ولی شهری ها نگذارده اند نمایندگان به جنگل بیاییند . ترکهای آذربایجانی ( یعنی بادکوبه) در شهر اعلام کرده اند که با میرزا کوچک جنگ نخواهیم کرد و هر روزه فرارا" به جنگل می آیند تا کنون قریب پنجاه الی شصت نفر امده اند – از شهری ها هم چند نفر به مسکو و بادکوبه برای آوردن کمک مادی از قبیل نفرات و پول و غیره رفته اند ( خالو قربان و سردار محیی و عمید السلطان و حاجی محمد جعفر) ولی تا کنون نتیجه نگرفته اند – تا بیست روز قبل حضرت آقای میرزا سکونت و آرامی را صلاح و مصلحت می دانستند از بیست و پنج روز قبل شروع به تشکیلات نموده و الحال یک هزار و هشتصد نفر تحت سلاح موجود است غیر از کسانی که به علت کمی بودجه سلاح را به زمین گذارده مشغول زراعت می باشند – ولی این قوه برابر است با پنج هزار قوای بالشویکی و ده هزار قزاق و ژاندارم – فعلا" در خدمت حضرت آقای میرزا روحی فداه و جمعیت مقدسشان در قریه کسما توقف دارد تا خداوند چه مقدر کرده باشد – آنچه استنباط می شود در همین نزدیکی ها روسها به قوای مجاهدین متصل شده پرده های سیاسی تغییرات کلی پیدا خواهد نمود و این تغییر سیاست بیش از دو ماه نخواهد گذشت که به عرض مبارک می رسد – امور دیگری هم تحت جریان است که عرض آن را اجازه ندارد انشاءالله تعالی پس از تحصیل اجازه با پست دیگر عرض می نماید – از حضور مقدس مستدعی است اگر مانع موجود نبوده و صلاح بدانید عرض فدویت بنده را خدمت حضرت مستطاب آقای آقا شیخ محمد بروجردی ، آقای آقا میرزا سید محمد قمی و آقای حسین علی میرزا تبلیغ فرمایید – آقایان خودم آقازادگان را از طرف مخلص دیده بوسی فرموده و کلام اردتمندانه مخلص را خدمت حضرت خداوندگاری (اگر در طهران تشریف د اشته باشند )و اخوان گرامی تقدیم نمایید در خاتمه سلامتی وجود مبارک و بقاء عزت و شوکت آقا دوست گرامی را از خداوند مسئلت دارد اگر مایل باشید مفتخرم فرمایید در ظرف یک روز جواب را به آقای آقا میرزا فتح اله خان مرحمت فرموده ایشان توسط اهل خانه به محلی که باید برسد می رسانند به مخلص خواهد رسید –نیز ممکن است توسط پست به آدرس ذیل ارسال دارید
زنجان –سرای حاجی علی قلی –توسط آقا مشهدی علی اصغر تاجر زنجانی –خدمت آقای آقا میرزا محسن خان نجم آبادی برسد .